Hey You!

પ્રેરણા વધુ મહત્વની કે આદત

Motivation Vs. Habit

હમણાં મારી પાસે એક રસપ્રદ કેસ આવ્યો.

એનું નામ વિશાલ. એન્જિનિયરિંગમાં એડમિશન લીધું. દેખાદેખીમાં નક્કી કર્યું કે બોડી તો મજબૂત હોવું જ જોઈએ. તરત જ શુભ વિચારને અમલમાં મૂક્યો અને એક જાણીતા જીમની ફી પણ ભરી દીધી. શરૂઆતના ત્રણ-ચાર દિવસ બહુ હોંશે હોંશે જીમમાં ગયો, પણ પાંચમા દિવસે સવારે ઊઠતી વખતે મસલ્સ પેઈન થતું હતું અને પગના ગોટલા ચડી ગયા હતા એટલે આળસ ચડી. છઠ્ઠો-સાતમો-આઠમો દિવસ આવ્યો અને વિશાલભાઈનો જીમ-મેનિયા પૂરો થઈ ગયો.

આવું કંઈ પહેલી વાર નથી થયું. દરેક કામમાં એ 'આરંભે શૂરા'ની માફક બહુ હોંશ દાખવે, પણ પછી તરત એમાંથી પાછી પાની કરી લે. આ કેસ માત્ર વિશાલનો નથી, આપણી દરેકની સાથે આવું થતું જ હોય છે.

આપણા બધામાં મોટા ભાગે પ્રેરણાની કમી હોતી નથી. મોટા ભાગના મોટીવેશનલ સ્પીકર પણ ત્યાંજ માર ખાઈ જતા હોય છે. તેઓ લોકોને પ્રેરિત કરવામાં સફળ જાય છે અને એટલે એમના 2 અથવા 3 કલાકના પ્રોગ્રામો સફળ જતા હોય છે. પરંતુ એ પ્રેરણાના બળથી શરૂ કરવામાં આવેલું કોઈ પણ કામ, જેમકે જીમ જવાનું હોય, અથવા રોજના 12 કલાક પરીક્ષા માટે વાંચન કરવાનું હોય, એ શરૂઆતમાં આપણી પર્સનાલિટી વિરુદ્ધ પણ અમુક સમય માટે થઇ શકે. જો એ કામ આપણે લાંબા સમય સુધી જાળવી રાખવું હોય, તો એને આપણી પર્સનાલિટીનો જ એક ભાગ, એટલે કે આદત બનાવવી પડે.

શરૂઆતમાં રોજ ઉઠીને બ્રશ કરવાની અને સમયસર ન્હાઈ લેવાની આદત આપણા માવતરે પડાવી હોય છે. એ આદત બનાવવી સહેલી નહોતી. પરંતુ હવે એ આદત આપણા રૂટિનમાં એ હદે વણાઈ ગઈ છે કે એ કર્યા વિના આપનો દિવસ આરંભ પણ નથી થતો અને એ કરવા માટે આપણે કોઈ વિશેષ પ્રેરણાની પણ જરૂર નથી હોતી..

ખુબજ પ્રખ્યાત ફૂટબોલ કોચ બિલ વોલ્શે કહેલું છે કે "ધ સ્કોરબોરડ ટેક્સ કેર ઓફ ઇટ્સેલ્ફ". ધ્યાન હંમેશા આપણી સ્કિલ એટલે કે આપણા કામમાં સુધારો કઈ રીતે લાવવો એના પર રાખવું જોઈએ. મતલબ, તમે જે કરો એ અંદરથી, સહજ રીતે બને કે જાણે એક આદત જ હોય તો આવી અનેક સમસ્યા નો સામનો ના કરવો પડે અને સરળતાથી સતત પ્રયત્ન, થાક્યા વિના કરીને ધ્યેય પ્રાપ્તિ કરી શકાય.

અર્જુનની માછલીની આંખ વાળી વાર્તા આપણને ધ્યેયલક્ષી બનતા શીખવે છે, એ કહે છે કે નજર હંમેશા ધ્યેય પર રાખવી. અહી ધ્યેય જ પ્રેરણા બને છે અને હંમેશા નિશાન તાકવા ની અર્જુનની સતત સહજ પ્રેક્ટિસ એ આદત છે. એટોમિક હૅબિટ્સ જેવા અનેક પ્રખ્યાત પુસ્તકો, માત્ર ધ્યેયલક્ષી વિચારને વધુ પડતું મહત્વ આપવાના વિરોધમાં છે અને સતત, સહજ, પ્રયત્ન કે જે "આદત" બની જાય એની વાત કરે છે એ કહે છે કે ધ્યેયલક્ષી વિચારની અમુક તકલીફો છે:

ધ્યેયલક્ષી વિચારથી થતી તકલીફો :

૧. જ્યારે આપણે ધ્યેયલક્ષી વિચાર કરીએ છે તો આપણે આપણી ખુશીને જ્યાં સુધી એ ધ્યેયનો સમય ન આવે ત્યાં સુધી મુલત્વી કરીએ છે. આપણે ધ્યેય સુધી પહોંચવાની પ્રક્રિયાને માણતા નથી, જેમકે પરિક્ષાલક્ષી વાંચવા વાળા લોકો પરીક્ષા પતે ત્યાં સુધી કસરત કરવી, પોતાનું અને પોતાના પરિવારનું, સામાન્ય જીવનનું બિલકુલ ઘ્યાન રાખવું, વિગેરે ને મહત્વ આપતા નથી એટલે આ તૈયારી સ્ટ્રેસફુલ રહે છે. પછી પરીક્ષા પતે એટલે એમની સ્પ્રિંગ ઉછળે છે, જે આપણે બધાએ જોયેલું અથવા અનુભવેલું છે.

૨. ધ્યેયલક્ષી વિચાર લાંબાગાળે થતી પ્રગતિ પણ અટકાવે છે. ધ્યેયલક્ષી વિચારનો સાર ધ્યેયપ્રાપ્તિ હોય છે, રમત જીતવું એ લક્ષ્ય હોય છે, જ્યારે આદતલક્ષી વિચારનો લક્ષ્ય રમતમાં રહેવું અને આપણી રમત સુધારવું હોય છે.

૩. જીતવા વાળા લોકો અને હારવા વાળા લોકો બન્નેનો લક્ષ્ય રમત જીતવાનો જ હોય છે. પરીક્ષામાં પ્રથમ કોને નથી આવવું હોતું? દરેક મેચમાં સેંચુરી ક્યાં બેટ્સમેને નથી મારવી હોતી? એટલે એક વસ્તુ સિદ્ધ થાય છે કે જીતવા વાળા લોકો અને હારવા વાળા લોકો વચ્ચેની તફાવત દ્યેયલક્ષી વિચારવું નથી હોતું, પણ તેમની આદતો હોય છે.

આપણે આપણું જીવન બદલવું હોય, તો સામાન્ય પણે આપણને કહેવામાં આવે છે કે જીવનમાં મોટા-મોટા ફેરફારો કરવા પડશે, આપણે બધા જ એક મોટો મનાતા ફેરફારને સફળતા માટે ખૂબ વધુ મહત્વ આપીએ છે અને લાંબા સમય સુધી જાળવેલા નાના નાના ફેરફારોને આપણે નજરઅંદાજ કરીએ છે. સાચ્ચો બદલાવ ત્યારે આવે છે, જ્યારે ઘણા બધા નાના નાના બદલાવો આપણે લાંબા સમય સુધી જાળવી રાખીએ અને એની થતી અસરોનો સરવાળો થાય. એટલે આદતો પર જો આપણે કામ કરશું તો એ થયેલું કામ લાંબા સમય સુધી જાળવી પણ રખાશે અને એના સારા પરિણામો જાતે જ મળશે.

એ સાચી વાત કે કોઈ પણ ધ્યેય ની શરૂઆત એક પ્રેરણાથી થાય, અને ધ્યેય નું નિર્માણ થાય, આ ધ્યેય પ્રાપ્તિ માટે જે કાર્ય સતત અને સહજ કરવું પડે, એ માટે ની વર્તણુક એટલે આદત.

આદત બનાવવા માટેનો પેલ્લો પડાવ તો મોટિવેશન છે જ, એમાં કોઈ બે મત નથી, પરંતુ મોટિવેશનના પણ ૨ પ્રકારના હોય છે. પહેલું આવે, બાહ્ય અથવા એક્સટ્રીન્સિક મોટિવેશન, સાદા શબ્દોમાં કહું તો જ્યારે વ્યક્તિ એવું નક્કી કરે કે હું જીમ એટલે જાઉં છું કારણકે મારે 6 પેક એબ્સ જોઈએ છે તો એનું મોટિવેશન એક્સટ્રીન્સિક છે. એ લોકો ને 6 પેક એબ્સ કદાચ થોડા મોડા આવશે, કે તકલીફ પડે , નિરાશા આવશે, તો આ ધ્યેય પ્રાપ્તિની મુસાફરી માં મજા ના આવે, અને ક્યારેક વિચલિત થઈ જીમ જવાનું છોડી પણ દેશે. પણ લાંબા સમય સુધી જાળવી શકાય એવું મોટિવેશન હોય આંતરિક અથવા ઇન્ટ્રિનસિક મોટિવેશન, એટલે કે એવા લોકો જે જીમ જાય છે સેહત બનાવવા માટે, જે અંદર થી પોતાની તંદુરસ્તી માટે જીમ જાય છે, એના માટે એના મસલ્સ ની વધતી સ્ટ્રેંથ જ પ્રેરણા બને છે, ધીમે ધીમે એજ 6 પેક્સ તરફ અવિરત પ્રગતિ કરાવશે અને એ જીમ જવાનું છોડશે નહીં, 6 પેક એબ્સ આવ્યાના અમુકજ દિવસો અથવા મહિનાઓમાં એ જીમ જવાનું મૂકી નહિ દે.

આજનો સવાલ એ છે કે ...

એ પછી હવે આદત બનાવવી કઈ રીતે?

સામાન્ય વર્તન આપણે વિચારી ને પ્રયત્નો સાથે કરવું પડે છે જ્યારે વારંવાર એક નું એક વર્તન કરીએ, એના લાભો વિચારીએ ત્યારે ધીમે ધીમે એ સહજ આદત બની જાય છે.

કોઈ પણ વર્તન ને આદતમાં બદલાવવાના 4 મુખ્ય પગલાં હોય:

ક્યુ (ઈશારો - સંદેશ)

ક્રેવિંગ (તલપ - ચાહ)

રિસ્પોન્સ (વર્તન)

રિવોર્ડ (ફળ)

ક્યુ (ઈશારો - સંદેશ)

ઘણો ખરો આ મોટીવેશન નો ભાગ કહી શકાય. કોઈને ફીટ જોઈને, ના થાકતા જોઈ ને ખુદ ને મહેસૂસ થાય કે હું ફીટ નથી. મારે ફીટ રહેવું જોઈએ, એ ફીટ છે તો થાકતો નથી, ઘણા ફાયદા છે આવી ઘણી પ્રેરણા, હિંટ મળે છે.

ક્રેવિંગ (તલપ - ચાહ)

હું પણ કઈક આવું મેળવું, એનાથી ઘણા ફાયદા છે, એ મને મલી જાય તો કેવું ? મારા મસલ્સ બોડી બિલ્ડર જેવા ના હોય તો કંઈ નહિ પણ આટલો નમાલો, માયકાંગલો તો કેમ ચાલે, ચાલો મારે પણ ફીટ થવું છે.

રિસ્પોન્સ (વર્તન) એક્શન

આ માટે નિર્ણય કરીને જીમ જઈએ... એ કસરત માં આનંદ મળે, એના થાક માં પણ એક જાત નું રીલેક્સ મહેસૂસ થાય, એક દી કસરત ના કરીએ તો સુસ્તી લાગે, ખૂટતું લાગે, મઝા ના આવે, કામ બરોબર ના થાય, એ અંદર નો પ્રતિભાવ એટલે કે રિસ્પોન્સ કહેવાય.

રિવોર્ડ (ફળ)

ધીમે ધીમે મસલ્સ ટાઇટ ફીલ થાય, થાક ઘટતો જાય ઊલટાનું ખુશમિજાજ રહેવાય, કામ નો બોજ ન લાગે, કામ ની ક્ષમતા વધતી જાય, આ બધું આપણે સાચી દિશા માં છીએ એ મહેસૂસ કરાવે છે. આત્મવિશ્વાસ નો અહેસાસ કે આપણે આપણી ધ્યેય પ્રાપ્તિ તરફ ચોક્કસ આગળ વધીએ જ છીએ.

પરંતુ જો આ પ્રક્રિયા માં પોસ્ટર માં જોઈ ને 6 પેક એબ કે બોડી બિલ્ડર ના મસલ્સ જોયે રાખીએ તો ? રોજ ની મજા, સતત થતી પ્રગતિ અને મળતી તંદુરસ્તી અને એના ફાયદા ભુલાઈ જાય. રોજ ના જીમ ના આનંદ ને બદલે બહાના ને આળસ છેતરી જાય. તો આ છે આદતનું મહત્વ.

આવી જ ક્રિયા થી આપણી કામ કરવાની ખરાબ આદતો કે સિગરેટ , ગુટકા જેવા કોઈપણ વ્યસન સાથે પણ લડી શકાય છે અને જીત મેળવી શકાય છે

કોઈ પણ વર્તન પાછળનું વિજ્ઞાન જાણ્યા પછી એ જાણવું ખૂબ જરૂરી છે કે હવે વર્તન અને મૂળભૂત આદત બદલવું કઈ રીતે?

1. સૌપ્રથમ અને સૌથી સહેલો રસ્તો છે પર્યાવરણ અથવા એન્વિરોન્મેન્ટ ડિઝાઇન. આપણા અને સારી આદત વચ્ચે બને એટલા ઓછા અને આપણા અને ખરાબ આદત વચ્ચે બને એટલા વધારે પગલાં રાખવા. એમેઝોન અથવા ફ્લિપકાર્ટનો ઉપયોગ કરતા લોકો જાણતા હશે કે જ્યારે તમે કોઈ પણ પ્રોડક્ટનું પેજ ખોલો તો તરત જ એના ફોટાની નીચેજ બટન હશે “બાય નાઉ” લખેલું. એમના માટે સારી આદત છે કે કસ્ટમર તરત પ્રોડક્ટ જોતા જ જયારે એ સૌથી વધુ ઇચ્છુક હોય ત્યારે એના માટે પ્રોડક્ટ ખરીદવી એકદમ સહેલું પડવું જોઈએ. એવી જ રીતે, તમે ઓબ્ઝર્વ કર્યું હશે કે કોઈ પણ ઓટીટી પ્લેટફોર્મ જેમકે નેટફ્લિક્સ અથવા એમેઝોન પ્રાઈમની મેમ્બરશિપ કેન્સલ કરવાનો જ્યારે તમે પ્રયાસ કરો ત્યારે લગ્નમાં જમાઈને કરવામાં આવે એના કરતા પણ વધારે આગ્રહથી પૂછવામાં આવે કે શું તમે શ્યોર છો? વડી અલગ રીતે પૂછવામાં આવે કે શું તમે સાચ્ચેજ શ્યોર છો કે તમારે મેમ્બરશિપ કેન્સલ કરવી છે? આ ઉદાહરણથી શીખવા મળે છે કે સારી આદત જેમકે વાંચવું એ આપણે સહેલું બનાવવું જોઈએ અને ખરાબ આદત જેમ કે સિગારેટ પીવી એ અઘરું બનાવવું જોઈએ.

જીમના ઉદાહરણને આગળ લઈ જતા આપણે આપણા એવું જીમ પસન્દ કરવું કે જે ઘરથી એકદમ નજીક હોય, જેની એક બ્રાન્ચ ઑફિસ પાસે પણ હોય, સાથે સાથે અમુક સાદા સાધનો ઘરે પણ હોય કે જે થી કરીને જયારે જીમ જવું શક્ય ના હોય, ત્યારે પણ અમુક બેઝિક કસરત આપણે ઘરે પણ કરી શકીએ.

2. સાથે સાથે હજી એક મહત્વની વસ્તુ છે કે એવી વસ્તુઓથી પોતાને ઘેરવુ કે જે આપણને સારી આદતો વિશે યાદ અપાવે, એટલે કે ક્યુ આપે. જેમકે જ્યારે આપણે જીમ જઈએ તો ત્યાં સારા સારા વાક્યો અથવા પ્રેરણાદાયક બોડી બિલ્ડરના ફોટો રાખવામાં આવે છે, એટલે ત્યાંના માહોલમાં સામાન્યપણે ઘર કરતા વધારે કસરત થઇ શકતી હોય છે.

3. ત્રીજી અને કદાચ એકદમ સરળ વાત છે કે જ્યારે આપણે એક એવી આદત બનાવતા હોઈએ કે જેના સારા પરિણામો આપણને તરત જોવા નથી મળતા , તો એવી આદતો સાથે કઈંક એવું જોડવું જોઈએ જે આપણને તરત ખુશી આપે. એક સાદું ઉદાહરણ છે કે પરિક્ષા સમયે કલ્લાકો વાંચવું પડે છે પરંતુ સાથે કોઈ તાત્કાલિક ખુશી નથી હોતી. તો એવા સમયે એક મહત્વનો ટોપિક સરસ પૂરો થવા પર ટીચર પાસેથી મળતી શાબાશી, અથવા આપણી મનગમતી સ્ટેશનરીની વસ્તુ લેવી એ જરૂરી છે કે જેથી ડોપામીન નાંમનું મહત્વનું રસાયણ મગજના એ ભાગમાં બને જ્યાંથી આપણને આનંદ મળે અને એ ને એ ક્રિયા પાછું કરતુ રહેવાનું મન થાય. જીમ આપણે આપણા એવા કોઈ મિત્ર જોડે જોઈન કરીએ કે જેની જોડે વાતો કરવાની મજા પણ આવતી હોય પણ રોજબરોજની જિંદગીમાં એને મળવાનો સમય આપણને મળતો ન હોય.

આવી ટેક્નિકથી બનાવવામાં આવેલી નાની-નાની પણ ખૂબજ મહત્વની આદતો જ્યારે લાંબા સમય સુધી જાળવવામાં આવે છે ત્યારે અને માત્ર ત્યારે જ સારી આદતો ના સરવાળે સારું ફળ અને સારી સફળતા હાથ લાગે છે.

મન : પ્રેરણા અને આદતની આ જંગમાં આપણો વિજય ત્યારે થઈએ છે જ્યારે આપણે પ્રેરણા રૂપી ચિંગારી ને આદતના પેટ્રોલથી ખૂબ લાંબા સમય માટે જલતી રાખી શકીએ..

સમીર એક 7 વર્ષનો બાળક છે. એના માતા-પિતા મનોચિકિત્સક પાસે આવીને માથે હાથ રાખીને બોલ્યા કે સમીરની સ્કૂલથી સતત સમીરના તોફાનોની અને રઘવાટની ફરિયાદોથી હવે અમે થાકી ગયા છે. માત્ર સ્કૂલ પર જ નહીં, ઘરે પણ સમીર સતત હાયપરએક્ટિવ રહે છે. સમીર ઘરે હોય ત્યારે એને એક જગ્યાએ બેસાડી રાખવો ખૂબ અઘરું થઇ પડે છે. સતત એક જગ્યા થી બીજી જગ્યા ભાગ દોડ કરવું, જમવા બેસાડે ત્યારે પણ સતત દોડ દોડ કરવું. જ્યારે પણ કોઈ જગ્યાએ જવાનું થાય અને લાઈનમાં ઉભું રહેવાનું થાય ત્યારે એ પોતાના વારાની રાહ જ ન જોઈ શકે. એનામાં હાયપરએક્ટિવિટી એટલી બધી વધુ છે કે ઘરના બધા એને સાચવી સાચવીને થાકી જાય, પરંતુ સમીર ન થાકે.

સ્કૂલથી પણ સતત સમીરની ફરિયાદો આવે. બીજા વિદ્યાર્થીઓને સતાવવા, ત્યાં પણ પોતાના વારાની રાહ ન જોઈ શકવી, સતત શૈતાનીઓને તોફાનો કરવા અને ક્યારેક કયારેક ગુસ્સો કરવો. ભણવામાં એનું ધ્યાન જ ન લાગે. એનામાં સમજણ, બુદ્ધિશક્તિ, વિગેરે ઓછું છે એવું સહેજ પણ નથી, પરંતુ હાયપરએક્ટિવિટી જ એટલી છે કે એને ભણવામાં ધ્યાન જ નથી રહેતું.

આ બધા લક્ષણો એક ચોક્કસ રોગ એટલે કે એટેંશન ડેફિસિટ હાયપરએક્ટિવિટી ડિસઓર્ડર (એડીએચડી) ના લક્ષણો કહેવાય.

એડીએચડીના અમુક બીજા લક્ષણો છે:

1. સતત હાયપરએક્ટિવ રહેવું

2. સતત તોફાન કરવા

3. નાની મોટી વસ્તુ ભૂલ્યા કરવું

4. પોતાના વારાની રાહ ન જોઈ શકવું

5. એક જગ્યાએ અમુક સમયથી વધુ બેસી ન શકવું

6. પોતાને ગમતી ક્રિયા પણ અમુક સમયથી વધુ કરી ન શકવી

7. બુદ્ધિશક્તિ ઓછી ન હોવવી પરંતુ ભણવામાં ધ્યાન ન લાગવું

8. સમજણ કરતા દાનતમાં તકલીફ લાગવી

9. ઘર પરિવાર વાળા બધા એને સાચવવાની કોશિશ કરીને થાકી જાય, પરંતુ એ ન થાકે.

એડીએચડી એવો ડિસઓર્ડર છે જેના લક્ષણો પાંચ વર્ષની ઉંમર પહેલા જોવાના ચાલુ થઇ જતા હોય છે. 50 ટકાથી વધુ લોકો ટીનેજ પસાર થાય ત્યાં સુધીમાં એમના આ લક્ષણો બેસી જતા હોય છે અને એ બાળકો એક સામાન્ય જીવન જીવી શકતા હોય છે. પરંતુ, અમુક લોકોને એ લક્ષણો લાંબા સમય સુધી રહેતા હોય છે.

જો તમારા બાળકને આ લક્ષણો હોય તો એક મનોચિકિત્સકને ચોક્કસ બતાવો.

એડીએચડીની સારવાર કઈ રીતે થતી હોય છે?

1. દવાઓ - અમુક એવી ખાસ દવાઓ હોય છે જે આપણા મગજના જે રસાયણો, જે એડીએચડીમાં ઓછા પ્રમાણમાં બનતા હોય છે, એ બેલેન્સમાં લઇ આવે.

2. સાઈકોલોજિકલ થેરાપી- અમુક એવી ખાસ ટોક થેરાપી હોય છે જેમાં બાળકને અને વ્હાલીઓને બાળકને કઈ રીતે ટેકલ કરવું અને એની હાયપરએક્ટિવિટીને કઈ રીતે ચેનલાઈઝ કરવી એ શીખવવામાં આવે છે.

3. સોશિયલ સપોર્ટ- એની સ્કૂલમાં વાત કરવાથી લઇને જો બાળક સ્પોર્ટ્સમાં ભાગ લેતો હોય તો એ દવાઓ લઇ શકે એના સર્ટિફિકેટ આપવા એ બધું એક મનોચિકિત્સક કરી શકે.

મન: એડીએચડી એક એવી બીમારી છે જેનો ઉકેલ છે, પરંતુ મનોચિકિત્સક, વ્હાલી, સ્કૂલ અને સોશ્યલ સર્કલ બધાએ એક જુટ થઇને એક ટીમ બનીને કામ કરવું પડે. મોટા મોટા સ્પોર્ટ્સમેન છે જેમને નાનપણમાં એડીએચડીના લક્ષણો હોય છે, પરંતુ સાચા અર્થમાં એક્ટિવિટીને ચેનેલાઇઝ કરીને એના ઉપર વિજય પામે છે.